Το Αλεποχώρι (Αλποχώρι) Μπότσαρη βρίσκεται στο νότιο τμήμα του Νομού Ιωαννίνων, στην περιοχή Λάκκας Σουλίου στον Δήμο Δωδώνης. Απέχει από τα Ιωάννινα 73 χλμ και βρίσκεται σε υψόμετρο 440μ. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 ο μόνιμος πληθυσμός του ανέρχεται σε 208 κατοίκους.

Τα Ερείπια πελασγικών τειχών, το νεκροταφείο στη θέση "Καραούλη Τοκαίων" και στη θέση "Σπιτοτόπι" Αλεποχωρίου Μπότσαρη αποτελούν ιστορικά μνημεία της περιοχής. Ο Ιερός Ναός Γενέθλιος Θεοτόκου και η Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου ( Η αγιογράφηση του ναού έγινε το 1784, με χρήματα του λήσταρχου Διαμάντη Σπάτουλα, που εικονίζεται σε τοιχογραφία σε έναν από τους κίονες του ναού. Ο ναός της Κοίμησης κτίστηκε το 1764 από τον ιερομόναχο Ιωάννη, ο οποίος εικονίζεται επίσης σε τοιχογραφία του ιερού. Τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και μεταγενέστερο χαγιάτι στη νότια πλευρά, η εκκλησία είναι σήμερα κοιμητηριακός ναός του οικισμού.(ΥΑ 15904/24-11-1962 - ΦΕΚ 473/Β/17-12-1962)) είναι κάποιες από τις πιο αξιόλογες εκκλησίες της περιοχής.

Πολιτιστικές εκδηλώσεις - Πανηγύρια: Αγίου Γεωργίου - Κινητή εορτή

15 Αυγούστου: Γιορτή Κοίμησης Θεοτόκου

Ήθη - Έθιμα - Παραδόσεις: Στη βρύση στα Τσερίτσαινα Το τραγούδι που συνόδευε το χορό εξυμνούσε την παληκαριά των Σουλιωτών και χορευόταν από άνδρες και γυναίκες στην περιοχή «Λάκα Σούλι» με λαβή από τις παλάμες και λυγισμένους τους αγκώνες. Πρόκειται κι εδώ για ένα είδος «διπλού» χορού, αποτελείται δηλαδή από δύο διαφορετικά χορευτικά μοτίβα τα οποία εναλλάσσονται καθ’ όλη την διάρκεια του χορού.

Γαστρονομία - Τοπικές Γεύσεις: Γαλατόπιτα, κοφτόπιτα, κολοκυθόπιτα, κρεατόπιτα, λαχανόπιτα, τυρόπιτα

Παραδοσιακά επαγγέλματα: Κύρια δραστηριότητα η γεωργοκτηνοτροφία

Παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Η δομή των οικισμών βασίζεται στη συνοικία που συγκεντρώνει το σύνολο των εγκαταστάσεων μιας διευρυμένης οικογένειας ή “φάρας”. Μερικές τέτοιες συνοικίες οργανώνονται γύρω από ένα κέντρο που μπορεί να είναι μια εκκλησία, μια πλατεία ή ακόμα και η οικία μιας ισχυρής οικογένειας. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του οικιστικού συστήματος είναι ο συνδυασμός των πολλών οχυρώσεων, τα μοναστήρια και τα πυργόσπιτα σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Η θέση της περιοχής μεταξύ Ιωαννίνων και Σουλίου υπήρξε ο κύριος λόγος της αστάθειας που επικρατούσε στην περιοχή όσο και στον τρόπο ζωής.

Άρδοση είναι ο ορεινός οικισμός με υψόμετρο 560μ στην πρώην επαρχία Δωδώνης του νομού Ιωαννίνων. Βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού, στις νότιες απολήξεις των ορέων του Σουλίου, 60 χλμ. ΝΔ της πόλης των Ιωαννίνων. Υπάγεται διοικητικά στην δημοτική ενότητα Λάκκκας Σουλίου και περιλαμβάνει τους οικισμούς Άρδοσις και Μονοδένδρι. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 ο μόνιμος πληθυσμός του ανέρχεται σε 122 κατοίκους.

Παράλληλα, σε αντίθεση με το μέγεθός της, η Αρδοση κερδίζει τις εντυπώσεις με την αμφιθεατρική θέα και τις πολυάριθμες πηγές της, οι οποίες όμως υπήρξαν η αφορμή για διαδοχικές κατολισθήσεις στο παρελθόν, με αποτέλεσμα να χαθεί η πλατεία του χωριού και να γκρεμιστούν τα υπέροχα πετρόχτιστα κτίριά της, το δημοτικό σχολείο και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.

Η Αχλαδέα Ιωαννίνων βρίσκεται σε υψόμετρο 550μ και απέχει 42 χλμ από τα Ιωάννινα. Η παλαιά της ονομασία ήταν Τόσκεσι και ο μόνιμος πληθυσμός της σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 είναι 144 κάτοικοι (25 Άνω Αχλαδέαι, 23 Αχλαδέαι, 54 Βαδίστρα, 21 Κολλαίικα, 21 Λεπάδιον).

Ιστορικά μνημεία- μουσεία • Αρχαίο κάστρο «Καστρί» οικσμός Βαδίστρας • Οικιστικό συγκρότημα στρατώνα Αλή Πασιά (Τζιμαίικα) 1970 (ΥΑ ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ33/26895/771/7-7-1980 - ΦΕΚ 702/Β/25-7-1980) • Δημοτικό σχολείο Ιδρύματος Μελλά. • Έκθεση φωτογραφίας (πνευματικό κέντρο Λεπάδι) • Φρούριο στη θέση "Βάτιστα" Αχλαδεών (ΥΑ 15794/19-12-1961 - ΦΕΚ 35/Β/2-2-1962)

Αξιόλογες εκκλησίες –Ι.Μονές • Ιερά Μονή Κοίμησης της Θεοτόκου. Χτισμένη στους πρόποδες του όρους Ολύτσικα 2 χλμ. βόρεια του οικισμού. Παλαιότερα διέθετε μεγάλη περιουσία και συντηρούσε το σχολείο του χωριού. Το Καθολικό είναι τρίκλιτο βασιλικό με τρούλο και νάρθηκα και χρονολογείται το 1772. Στη νότια πλευρά υπάρχει χαγιάτι για στη δυτική κωδωνοστάσιο. Οι τοιχογραφίες του ναού έγιναν το 1810 από τον ζωγράφο και ιερέα Κωνσταντίνο και τους γιούς του, Ιωάννη και Χριστόδουλο από την Κορύτιανη. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, τα προσκυνητάρια και ο άμβωνας είναι επίσης του 19ου αι. • Ιερός Ναός Γενέσιο της Θεοτόκου - Παναγίας Λαμποβίθρας. Η εκκλησία υπήρξε παλαιότερα καθολικό μοναστηριού. Η χρονολογία ανέγερσης της δεν είναι γνωστή, αλλά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της επιβεβαιώνουν την παράδοση, ότι πρόκειται για βυζαντινό κτίσμα (πιθανόν του 13ου αι.) Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στο 17ο αι.(ΥΑ ΥΠΠΕ/Β1/Φ33/20692/487/17-5-1985 - ΦΕΚ 342/Β/31-5-1985)

Πολιτιστικές εκδηλώσεις- Πανηγύρια • Αποκριάτικες Εκδηλώσεις • Αγίας Παρασκευής - 26 Ιουλίου • Κοίμηση της Θεοτόκου - 15 Αυγούστου • Αγίου Γεωργίου - Κινητή εορτή • Λαζάρου - Κινητή εορτή • Γιορτή Τσίπουρου

Ήθη –Έθιμα – Παραδόσεις

Στη βρύση στα Τσερίτσαινα Το τραγούδι που συνόδευε το χορό εξυμνούσε την παληκαριά των Σουλιωτών και χορευόταν από άνδρες και γυναίκες στην περιοχή «Λάκα Σούλι» με λαβή από τις παλάμες και λυγισμένους τους αγκώνες. Πρόκειται κι εδώ για ένα είδος «διπλού» χορού, αποτελείται δηλαδή από δύο διαφορετικά χορευτικά μοτίβα τα οποία εναλλάσσονται καθ’ όλη την διάρκεια του χορού.

Παραδοσιακά Επαγγέλματα Κύρια δραστηριότητα η γεωργοκτηνοτροφία

Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Η δομή των οικισμών βασίζεται στη συνοικία που συγκεντρώνει το σύνολο των εγκαταστάσεων μιας διευρυμένης οικογένειας ή “φάρας”. Μερικές τέτοιες συνοικίες οργανώνονται γύρω από ένα κέντρο που μπορεί να είναι μια εκκλησία, μια πλατεία ή ακόμα και η οικία μιας ισχυρής οικογένειας. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του οικιστικού συστήματος είναι ο συνδυασμός των πολλών οχυρώσεων, τα μοναστήρια και τα πυργόσπιτα σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Η θέση της περιοχής μεταξύ Ιωαννίνων και Σουλίου υπήρξε ο κύριος λόγος της αστάθειας που επικρατούσε στην περιοχή όσο και στον τρόπο ζωής. • Νερόμυλος επισκευασμένος Αγίας Παρασκευής • Κτιριακό συγκρότημα Νερόμυλου στη θέση ποτάμι (ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3538/4200/23-1-2002 - ΦΕΚ 141/Β/12-2-2002) • Δημοτικό σχολείο Ιδρύματος Μελλά Διατηρητέο πρώην Δημοτικό Σχολείο στην Αχλαδέα Ιωαννίνων(ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3819/55205/9-11-1995 - ΦΕΚ 968/Β/24-11-1995) • Οικιστικό συγκρότημα στρατώνα Αλή Πασιά (Τζημέικα) 1970. Βόρεια του χωριού στην άκρη απότομου γκρεμού με θέα προς τη Λάκκα Σούλι βρίσκεται μεγάλο κτίριο της Εποχής της Τουρκοκρατίας σε σχήμα Π, που αποκαλείται από τους ντόπιους Τζήμέικα. Το κτίριο έπαιξε σημαντικό ρόλο στους αγώνες των σουλιωτών κατά του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Από αυτό η δυτική πτέρυγα είναι παλαιότερη, των αρχών του 19ου αι. Είναι κτισμένο με αργολιθοδομή και καλύπτεται με ξυλοστέγη και μαυρόπλακα. Παράθυρα με λίθινα τόξα, καταχύστρα επάνω από την τοξωτή είσοδο, πολεμίστρες και λίθινα φουρούσια κοσμούν τις εξωτερικές πλευρές. Με βάση τα ιστορικά δεδομένα, το φρουριακό χαρακτήρα και τη στρατηγική του θέση, είναι γνωστό ότι χρησίμευε κατά καιρούς ως αμυντικό αντέρεισμα των Σουλιωτών στον αγώνα τους κατά του Αλή Πασά. Σήμερα είναι ετοιμόρροπο. (ΥΑ ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ33/26895/771/7-7-1980 - ΦΕΚ 702/Β/25-7-1980)

Οι Βαργιάδες βρίσκονται σε υψόμετρο 760μ και απέχουν από τα Ιωάννινα 35 χλμ. Ο μόνιμος πληθυσμός τους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 είναι 188 κάτοικοι.

Ιστορικά στοιχεία: Εντάσσεται γεωγραφικά στην περιοχή του Άνω Λούρου.

Αξιόλογες εκκλησίες - Ι. Μονές: Μεταβυζαντινός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου

Πολιτιστικές εκδηλώσεις - Πανηγύρια: 29 Ιουνίου: Γιορτή Πέτρου και Παύλου

Ήθη - Έθιμα - Παραδόσεις: Στη βρύση στα Τσερίτσαινα Το τραγούδι που συνόδευε το χορό εξυμνούσε την παληκαριά των Σουλιωτών και χορευόταν από άνδρες και γυναίκες στην περιοχή «Λάκα Σούλι» με λαβή από τις παλάμες και λυγισμένους τους αγκώνες. Πρόκειται κι εδώ για ένα είδος «διπλού» χορού, αποτελείται δηλαδή από δύο διαφορετικά χορευτικά μοτίβα τα οποία εναλλάσσονται καθ’ όλη την διάρκεια του χορού.

Γαστρονομία - Τοπικές Γεύσεις: Γαλατόπιτα, κοφτόπιτα, κολοκυθόπιτα, κρεατόπιτα, λαχανόπιτα, τυρόπιτα

Παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Η δομή των οικισμών βασίζεται στη συνοικία που συγκεντρώνει το σύνολο των εγκαταστάσεων μιας διευρυμένης οικογένειας ή “φάρας”. Μερικές τέτοιες συνοικίες οργανώνονται γύρω από ένα κέντρο που μπορεί να είναι μια εκκλησία, μια πλατεία ή ακόμα και η οικία μιας ισχυρής οικογένειας. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του οικιστικού συστήματος είναι ο συνδυασμός των πολλών οχυρώσεων, τα μοναστήρια και τα πυργόσπιτα σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Η θέση της περιοχής μεταξύ Ιωαννίνων και Σουλίου υπήρξε ο κύριος λόγος της αστάθειας που επικρατούσε στην περιοχή όσο και στον τρόπο ζωής.

Οι Γεωργάνοι βρίσκονται σε υψόμετρο 580μ και απέχουν 60χλμ από την πόλη των Ιωαννίνων. Ο μόνιμός πληθυσμός τους σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι 132 κάτοικοι (69 Γεωργάνοι, 20Λιβάδιον, 43 Μπάλας)

Υψόμετρο:580μ

Πληθυσμός: 329 κάτοικοι (184 οι Γεωργάνοι, 54 το Λιβάδιον, 91 ο Μπάλας)

Απόσταση από μεγάλο αστικό κέντρο: 60 χλμ. από Ιωάννινα

Αξιόλογες εκκλησίες - Ι. Μονές: Κοίμηση της Θεοτόκου

Ήθη - Έθιμα - Παραδόσεις:Στη βρύση στα Τσερίτσαινα Το τραγούδι που συνόδευε το χορό εξυμνούσε την παληκαριά των Σουλιωτών και χορευόταν από άνδρες και γυναίκες στην περιοχή «Λάκα Σούλι» με λαβή από τις παλάμες και λυγισμένους τους αγκώνες. Πρόκειται κι εδώ για ένα είδος «διπλού» χορού, αποτελείται δηλαδή από δύο διαφορετικά χορευτικά μοτίβα τα οποία εναλλάσσονται καθ’ όλη την διάρκεια του χορού.

Γαστρονομία - Τοπικές Γεύσεις: Γαλατόπιτα, κοφτόπιτα, κολοκυθόπιτα, κρεατόπιτα, λαχανόπιτα, τυρόπιτα

Παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Η δομή των οικισμών βασίζεται στη συνοικία που συγκεντρώνει το σύνολο των εγκαταστάσεων μιας διευρυμένης οικογένειας ή “φάρας”. Μερικές τέτοιες συνοικίες οργανώνονται γύρω από ένα κέντρο που μπορεί να είναι μια εκκλησία, μια πλατεία ή ακόμα και η οικία μιας ισχυρής οικογένειας. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του οικιστικού συστήματος είναι ο συνδυασμός των πολλών οχυρώσεων, τα μοναστήρια και τα πυργόσπιτα σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Η θέση της περιοχής μεταξύ Ιωαννίνων και Σουλίου υπήρξε ο κύριος λόγος της αστάθειας που επικρατούσε στην περιοχή όσο και στον τρόπο ζωής.

Τα Δερβίζιανα είναι ένα από τα μεγαλύτερα και δημοφιλέστερα χωριά των Ιωαννίνων. Πρόκειται για χωριό που βρίσκεται στην αρχή του νομού Ιωαννίνων στα σύνορα με την Πρέβεζα και που μέχρι πριν λίγα χρόνια παρά την αυξημένη αστικοποίηση που γνώρισε η Ελλάδα στα μεταπολιτευτικά χρόνια αριθμούσε μεγάλο πλήθος μόνιμων κατοίκων. Σήμερα ο μόνιμος πληθυσμός τους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 είναι 252 κάτοικοι.

Η ιστορία των Δερβιζιάνων ξεκινά πολύ πριν την Οθωμανική κατοχή, όμως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν αυτά που διατάραξαν και καθόρισαν μια για πάντα τον χάρτη της Λάκκας Σουλίου.

Οι κάτοικοι του χωριού, στα χρόνια του Τούρκικου φλοιού, είχαν απαρνηθεί τον Χριστιανισμό, είχαν μπει για τα καλά στον ζυγό και την προστασία των Τούρκων, ανακατεύτηκαν μαζί τους, έφεραν στον κόσμο πολλούς μιγάδες Τούρκους και αποτελούσαν ένα από τα πιο φιλόξενα μέρη των κατακτητών. Οι βλέψεις τους όμως δεν σταματούσαν εκεί μιας και ήθελαν να καταπιέζουν συνεχώς τους «γείτονες» Σουλιώτες. Αυτό ήταν και το λάθος τους.

Στις 26 Ιουλίου και κατόπιν συνέλευσης στο Σούλι εξελέχθησαν 700 Σουλιώτες πατριώτες με αποστολή να μπουν στα Δερβίζιανα και είτε να πάρουν πίσω τον τόπο είτε να πεθάνουν στη μάχη. Η ιστορία της περιοχής έδειχνε να εξαρτάται από το πόσο αποτελεσματικοί θα ήταν αυτοί οι 700 άνδρες. Τι συνέβη στη μάχη των Δερβιζιάνων; Οι Σουλιώτες όχι μόνο κέρδισαν τους Τούρκους και τους υποδουλωμένους κατοίκους, αλλά φρόντισαν να σφάξουν μέχρι και τον τελευταίο άνδρα. Τα γυναικόπαιδα δεν τα σκότωσαν, όμως τα ανάγκασαν σε φυγή. Σε μερικές ώρες το χωριό είχε αδειάσει. Όχι όμως για πολύ. Οι Σουλιώτες εγκαταστάθηκαν μαζί με τις οικογένειες τους κάνοντας το χωριό φάρο του Ελληνισμού, του Χριστιανισμού και τόπο έμπνευσης για τις γύρω υποταγμένες περιοχές. Τα Δερβίζιανα γιορτάζουν την μέρα της ανεξαρτησίας τους την 26η Ιουλίου, ημέρα της Αγίας Παρασκευής με πανηγύρι των κατοίκων στο χώρο του χωριού.

Τα Δερβίζιανα είναι ένας φιλόξενος τόπος με σημαντικά αξιοθέατα όπως ο «αθάνατος» Πλάτανος στην πλατεία του χωρίου, η πέτρινη βρύση, οι εκκλησίες και το μοναστήρι καθώς και η προτομή του Ζέρβα στο δρόμο του χωριού πάνω από την Εκκλησία του Αγίου Νικόλαου.

Το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου, το χωριό των Δερβιζιάνων θυμίζει… κωμόπολη καθώς οι χωριανοί έρχονται από τα αστικά κέντρα και γεμίζουν τους δρόμους, τις πλατείες και τα καφενεία. Πρόκειται για την εποχή του χρόνου που φέρνει κοντά ανθρώπους από όλα τα μέρη της Ελλάδας (και αρκετά του κόσμου) χαρίζοντας τους ξεχωριστές στιγμές χαλάρωσης, διασκέδασης και απόλαυσης του φυσικού περιβάλλοντος.

Την τ.κ Ελάφου αποτελούν η πρώην κοινότητα Ελάφου και ο συνοικισμός Βάρδας. Η Ελαφος είναι χτισμένη σε μια πτυχή του λόφου «Καλός». Ο οικισμός είναι χτισμένος αμφιθεατρικά πάνω από την πλατεία του χωριού όπου βρίσκετε ο Ιερός Ναός Γεννήσεως της Θεοτόκου, το Δημοτικό σχολείο , το γραφείο και το Αναψυκτήριο του συλλόγου. Στο κέντρο του οικισμού βρίσκετε ο Βυζαντινός Ναός του Άγιου Νικολάου που χρονολογείται από το 1600. Είναι τοιχογραφημένος με σπάνιες τοιχογραφίες και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση χάρης στην προσφορά των χωριανών. Στην άκρη του οικισμού και στον δρόμο προς την Άδροση είναι χτισμένο το εξωκλήσι του Αγίου Νικολάου Κούτρου, που γιορτάζει στις 20 Μαΐου. Ο Ναός αυτός ήταν ο κεντρικός Ναός του Κούτρου, του χωριού που θάφτηκε στο παρελθόν μετά από κατολίσθηση.

Σήμερα οι κάτοικοι του χωριού δεν ξεπερνούν τους σαράντα και είναι στην πλειοψηφία τους άνω των 50 ετών.

Ο κεντρικός Ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Η εκκλησιαστική επιτροπή και ο Σύλλογος διοργανώνουν ημερήσιο πανηγύρι.

Στο χωριό εχει την έδρα του ο πολιτιστικός σύλλογος ο οποίος παρουσιάζει έντονη δραστηριότητα σε πολιτιστικά και άλλα θέματα. Κεντρική εκδήλωση του Συλλόγου είναι το γλέντι το πρώτο Σάββατο του Αυγούστου

Η ονομασία Ελαφος δόθηκε μετά την απελευθέρωση το1913 σε αντικατάσταση του σλαβικού ονόματος Δραγοβέτσι.

Ο ΜΥΘΟΣ λέει πως στο πανηγύρι του χωριού γινόταν θυσία ελαφιού το οποίο ερχόταν μόνο του. Προφανώς πρόκειται για γεγονός που έχει τη ρίζα του στους προχριστιανικούς χρόνους. Κατά τις ανασκαφές για την ανέγερση του σχολείου βρέθηκαν οστά από ελάφια.

ΙΣΤΟΡΙΑ. Η Ελαφος κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς χρόνους, αυτό μαρτυρά η εύρεση λίθινων εργαλείων (πέλεκυς)κλπ. κατά την ανασκαφή για την ανέγερση του σχολείου τα οποία εκτυθωνται στο Αρχαιολογικό μουσείο Ιωαννίνων.

Ο συνοικισμός Βάρδας ανήκει στην κοινότητα Ελάφου από τη δεκαετία του 90 μετά από επιθυμία των κατοίκων της. Μέχρι τότε άνηκε στην κοινότητα Λίππας. Πιθανολογείτε ότι το όνομα το πήρε από κάποιον Βάρδα ο οποίος ήταν και ο γαιοκτήμονας.

Σήμερα κατοικείται από περίπου 15 κάτοικους, όλοι τους συνταξιούχοι. Κεντρικός ναός είναι η Αγια Παρασκευή που γιορτάζει στις 26 Ιουλίου.

Το χωριό, χαρακτηρίζεται από το πλήθος των αρχαίων μνημείων. Τα μνημεία αυτά δείχνουν το βάθος της ιστορίας και αποδεικνύουν ότι η περιοχή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Η ακρόπολη και τρία κάστρα σε έναν τόσο μικρό τόπο, εντυπωσιάζουν πράγματι για πολλούς λόγους. Σώζονται ακόμη λείψανα αρχαία τείχους και κτιρίων, αρχαίοι τάφοι καθώς και ρωμαικός τάφος.

Στην εποχή του Πύρου είχε αναπτυχθεί ένας πολύ ζωντανός οικισμός. Τα Βυζαντινά μνημεία μαρτυρούν την συνέχεια στην ζωή και την ιστορία της περιοχής.

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου Μουκοβίνας, μονόχωρος Ναός με τετράριχτη στέγη του 18ου αιώνα, είναι χτισμένος πάνω σε παλαιότερο που είχε θεμελιωθεί το 1450 μ. Χ. Στον ίδιο οικισμό έχει χτιστεί και ο Ιερός Ναός της Αγίας Παρασκευής.

Τα πλούσια νερά του Αχέροντα επιτρέπουν εδώ την ανάπτυξη των ιχθυοκαλλιεργειών και μετατρέπουν σε εύφορα τα λίγα κομμάτια γης.

Εδώ η αρχαιοελληνική ιστορία συναντά τους Σουλιώτες και από την συνάντηση αυτή γεννιούνται οι Μποτσαραίοι. Το σπίτι των καπεταναίων της ελευθερίας σώζεται ακόμη. Λιτό και μεγαλοπρεπές μαζί. Στέκεται εκεί και αντιστέκεται στον χρόνο, για να θυμίζει και να διδάσκει. Το μνημείο των Μποτσαραίων στέκει εκεί, ελάχιστος φόρος τιμής στους αγώνες των Σουλιωτών που πότισαν τα βράχια με το αίμα τους.

Παλαιολιθικά ευρήματα, το κάστρο και το νεκροταφείο των ελληνιστικών χρόνων, αποτελούν ξεχωριστά σημεία του χωριού.

Το 1700 μ. Χ. θεμελιώθηκε ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου και έναν αιώνα αργότερα ο Ναός της Γέννησης του Ιωάννου του Προδρόμου.

Για το καστρί του Παλαιοχωρίου, μιλούν ακόμη οι κάτοικοι και αναφέρονται στην μικρή ελληνιστική ακρόπολη, με το οχυρωματικό της τείχος και σε κοντινή απόσταση τα ίχνη του αρχαίου νεκροταφείου

Στην υψηλότερη κορφή χτίστηκε το 1955 η Μονή της Ευαγγελίστριας, τόπος προσκυνήματος για όλη την Ήπειρο. Κάποτε οι κάτοικοι ανέβαιναν πεζοί το βουνό και αυτό το μονοπάτι σώζεται ακόμη. Η κούλια των Ζηκαίων, που είχαν πρωταγωνιστήσει στους αγώνες, σώζεται στον οικισμό, όπως και το αρχοντικό της οικογένειας. Και η δίστομη στέρνα, που κάποτε ξεδιψούσαν εκατοντάδες, σήμερα στέκει εκεί για να προσφέρει ακόμη τα νερά της.

Παλαιολιθικά ευρήματα, ίχνη προϊστορικών εγκαταστάσεων και σημάδια ενός αρχαίου οικισμού, δείχνουν ότι το χωριό
στους πρόποδες των βουνών του Σουλίου και πάνω από τον Αχέροντα, κατοικούνταν από τα βάθη των αιώνων.

Σώζονται ακόμη αρχαίοι τάφοι αλλά και ένα νεκρομαντείο.

Ένα μονοπάτι στα κακοτράχαλα βουνά, οδηγεί στο Σούλι. Είναι ο δρόμος της ιστορίας.

Ο παραδοσιακός νερόμυλος και η οικία Ναστούλη, αποτελούν δύο ακόμη ξεχωριστά σημεία της παράδοσης και της ιστορίας.

Το 1113 μ. Χ. χτίστηκε η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και ανακαινίστηκε επτά αιώνες αργότερα. Περιμετρικά αναπτύσσεται το ηγουμενείο, τα κελιά της και οι αποθήκες όπου συγκεντρώνονταν όλη η παραγωγή από το μετόχι. Αργότερα η Μονή τοιχογραφήθηκε και συμπληρώθηκε με ένα εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο.

Το 1796 ιδρύθηκε ο Ιερός Ναός Γενέσιου της Θεοτόκου

Ο Ρωμανός έχει 403 κατοίκους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011. Απέχει 65 χλμ ΝΔ από την πρωτεύουσα.

Τα Σεριζάνα είναι ένας ημιορεινός τόπος σε υψόμετρο 600 μέτρων που η φύση τον στόλισε απλόχερα αφού κατάφερε να συνδυάσει αρμονικά βουνά, κάμπο αλλά και το ποτάμι θρύλο που η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων, τον Αχέροντα.

Τα Σεριζιανά βρίσκονται 85 χιλίομετρα νοτιοδυτικά της πόλης των Ιωαννίνων και συνορεύουν βόρεια με τον συνοικισμό Κοντάτες Σκιαδά, ανατολικά με το χωριό Ρευματιά, νότια με το Τρίκαστρο (Γόρενα) και δυτικά με τα όρη του Σουλίου.

Η προέλευση του ονόματος δεν έχει εξακριβωθεί. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των παλαιοτέρων, το όνομα οφείλεται στην τοποθεσία όπου είναι κτισμένο το χωριό καθώς βρίσκεται σύρριζα στο βουνό.

Το 1919 έχουμε τη σύσταση της κοινότητας με έδρα τον οικισμό Σερζιανά. Το 1926 η κοινότητα καταργείται και συνενούται με την κοινότητα Δερβιζιάνων. Ένα χρόνο αργότερα η κοινότητα επανασυστήνεται και το 1929 καταργείται και συνενούται με την κοινότητα Παλαιοχωρίου Μπότσαρη. Το 1935 η κοινότητα αποσπάται απ’ αυτή του Παλαιοχωρίου. Στις 7 Απριλίου 1951 η ονομασία από Σερζιανα διορθώνεται σε Σεριζιανά και η επίσημη ονομασία του χωριού διορθώνεται σε κοινότητα Σεριζιανών. Το 1961 αναγνωρίζεται ο οικισμός Συκεαί και προσαρτάται στην κοινότητα. Το 1997 η κοινότητα καταργείται και συνενούται με το δήμο Δερβιζιάνων και μετέπειτα Λακκας Σουλίου, όπως αυτός προκύπτει από το σχέδιο Καποδίστριας. Από το 2010 το χωριό μας αποτελεί διοικητική ενότητα του καλλικρατικού δήμου Δωδώνης.

Σήμερα ο πληθυσμός του χωριού μας είναι 91 κάτοικοι ( απογραφή 2011), οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ασχολούνται με την κτηνοτροφία.

Στην τοπική κοινότητα Σεριζινών συναντάμε τα στενά του Αχέροντα, τις πύλες του Άδη. Πρόκειται για μία περιοχή αξεπέραστης φυσικής ομορφιάς, μέρος της οποίας έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura. Από αυτό το στενό σημείο του Αχέροντα, ξεκινά το άβατο του Άδη. Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει το φαράγγι και να απολαύσει την άγρια ομορφιά του. Κοντά στο Δημοτικό Σχολείο εντοπίστηκε νεκροταφείο των ελληνιστικών χρόνων, ενώ οι Ιεροί Ναοί των Αγίων Αναργύρων και της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι τα σύγχρονα προσκυνήματα.

Χωριό χτισμένο στις ανατολικές απολήξεις των ορέων του Σουλίου, στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού. Το Σιστρούνι έχει 303 κατοίκους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011. Απέχει 68 χλμ ΝΔ από την πρωτεύουσα.

Από εδώ ξεκινά το ταξίδι του ο Αχέροντας. Οι πηγές του ποταμού αποτελούν μία περιοχή μεγάλης φυσικής ομορφιάς και ιδιαίτερης αξίας. Τρεχούμενα νερά, υπεραιωνόβια πλατάνια και πέτρινα γεφυράκια, συνθέτουν ένα εντυπωσιακό τοπίο όπου ο μύθος συναντά την ιστορία.

Εδώ βρίσκεται ο Ιερός Ναός Γεννεσίου της Θεοτόκου, χτισμένος το 1156 μ.Χ. τρίκλυτη βασιλική με τρούλο, με υπέροχες τοιχογραφίες του 18ου αιώνα. Δίπλα στο Ναό διατηρούνται οικοδομικά κατάλοιπα κυονοστήρικτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής με ψηφιδωτά δάπεδα. Στο Σιστρούνι σώζεται, ακόμη, ελληνιστικό κάστρο που επιδιορθώθηκε από τους Ρωμαίους.

Στη θέση Άγιος Ιωάννης, υπάρχει ελληνιστικό κάστρο του 4ου αιώνα μ.Χ. που έχει χρησιμοποιηθεί από τους Ρωμαίους, τους Βυζαντινούς και τους Σουλιώτες. Διαθέτει υπόγειες θολωτές κατακόμβες και μεγάλη κυκλική δεξαμενή νερού δίπλα στην είσοδο. Η περίμετρος του τοίχου είναι 650 μέτρα και η έκταση που εσωκλείει είναι περίπου δύο εκτάρια.

Ένα Ρωμαϊκό οικοδόμημα με ψηφιδωτό δάπεδο στον Ιερό Ναό της Παναγίας και τάφοι διάσπαρτοι σε διάφορα σημεία, μαρτυρούν την μακρά και αδιάκοπη ιστορία και πορεία στο χρόνο. Όλα αυτά συμπληρώνονται με έναν παραδοσιακό νερόμυλο με μαντάνια, ένα πετρόκτιστο κτίσμα απλής λαϊκής αρχιτεκτονικής, ένα μαντάνι κι ένα πέτρινο γεφύρι.

Στο χωριό ακόμη υπάρχει το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο της Συμπολιτείας και έκθεση φωτογραφίας.

Η Σμυρτιά είναι χωριό του νομού Ιωαννίνων και μέχρι το 1961 έφερε το όνομα Γκουλέμη.

Η Σμυρτιά βρίσκεται μεταξύ των Δερβιζιανών και της Ελάφου στα νοτιοδυτικά του νομού και διοικητικά ανήκει στον δήμο Λάκκας Σουλίου. Εως το 1997 ανήκε στην επαρχία Δωδώνης, ως κοινότητα Σμυρτιάς. Το χωριό βρίσκεται σε υψόμετρο 450 μέτρων και κατά την απογραφή του 2011 είχε πληθυσμό 43 κατοίκους.

Κατά τις επίσημες απογραφές ο πληθυσμός του χωριού ήταν:

• 1940: κατ.141

• 1951: κατ.158

• 1961: κατ.143

• 1971: κατ.87

• 1981: κατ.83

• 1991: κατ.63

• 2001: κατ.97

Ο οικισμός της Σμυρτιάς αναπτύσσεται δίπλα στο ποτάμι, διαθέτει πλούσια βλάστηση με πολλά ρείκια και σμέρτα. Το μαγγανοπήγαδο θυμίζει τις παλιές δραστηριότητες που είχαν αναπτυχθεί, όπως και ο παραδοσιακός νερόμυλος. Επίσης, στον οικισμό συναντάται το Καστρί, μία ελληνιστική ακρόπολη, ένα κάστρο με οχυρωματικό τείχος στο λόφο.